Thai ngoài tử cung là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa thai ngoài tử cung

Thai ngoài tử cung (ectopic pregnancy) là hiện tượng phôi thai sau khi thụ tinh không làm tổ đúng vị trí bên trong buồng tử cung mà phát triển ở vị trí bất thường, phổ biến nhất là ở vòi trứng. Đây là một trong những cấp cứu sản khoa nguy hiểm, nếu không phát hiện và xử lý kịp thời có thể dẫn đến vỡ cơ quan mang thai, gây xuất huyết nội nghiêm trọng, thậm chí tử vong. Theo ACOG, thai ngoài tử cung chiếm khoảng 1–2% tổng số thai kỳ và luôn được xem là tình trạng không thể tiếp tục mang thai đến đủ tháng.

Phôi thai không thể phát triển bình thường bên ngoài tử cung vì không có đủ cấu trúc và chức năng để hỗ trợ thai phát triển. Do đó, thai ngoài tử cung không chỉ không thể giữ lại mà còn cần được can thiệp càng sớm càng tốt để ngăn ngừa biến chứng. Tình trạng này thường phát hiện trong những tuần đầu của thai kỳ và chiếm tỷ lệ cao trong các nguyên nhân tử vong mẹ ở tam cá nguyệt đầu tiên.

Việc chẩn đoán và điều trị sớm giữ vai trò then chốt nhằm bảo tồn sức khỏe sinh sản của người mẹ. Ở nhiều quốc gia, tăng cường nhận thức cộng đồng và đào tạo nhân viên y tế là giải pháp quan trọng để phát hiện sớm các dấu hiệu của thai ngoài tử cung, tránh bỏ sót trong giai đoạn đầu khi triệu chứng còn mơ hồ.

Vị trí thường gặp của thai ngoài tử cung

Vị trí phổ biến nhất của thai ngoài tử cung là trong vòi trứng (còn gọi là thai ở ống dẫn trứng), chiếm hơn 90% các trường hợp được ghi nhận. Tại đây, phôi thai thường bị mắc kẹt và bắt đầu phát triển, gây giãn vòi trứng và có thể dẫn đến vỡ nếu không được xử lý. Vòi trứng không có khả năng hỗ trợ một thai kỳ phát triển, vì vậy thường bị tổn thương nghiêm trọng khi thai lớn lên.

Ngoài vòi trứng, phôi thai còn có thể làm tổ ở các vị trí hiếm gặp như buồng trứng, cổ tử cung, ổ bụng và vết mổ lấy thai cũ trên tử cung (cesarean scar pregnancy). Mỗi vị trí đều có đặc điểm nguy hiểm riêng và đòi hỏi chiến lược xử trí khác nhau. Những trường hợp này thường hiếm gặp hơn nhưng lại có nguy cơ xuất huyết cao hơn do vị trí làm tổ gần các mạch máu lớn hoặc khó tiếp cận trong phẫu thuật.

Bảng dưới đây tổng hợp một số vị trí thường gặp của thai ngoài tử cung và tỷ lệ tương ứng được ghi nhận trong các nghiên cứu lâm sàng:

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Thai ngoài tử cung có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, trong đó nguyên nhân thường gặp nhất là do tổn thương vòi trứng gây cản trở sự di chuyển bình thường của phôi. Khi vòi trứng bị viêm, hẹp, dính hoặc bị biến dạng, phôi sẽ không thể di chuyển vào buồng tử cung đúng thời điểm và bị kẹt lại ở một vị trí bất thường.

Các yếu tố nguy cơ làm tăng khả năng bị thai ngoài tử cung bao gồm: tiền sử viêm vùng chậu, phẫu thuật vòi trứng, hút thuốc lá, mang thai khi sử dụng vòng tránh thai hoặc sau triệt sản. Ngoài ra, người từng có thai ngoài tử cung trước đó có nguy cơ tái phát cao hơn người bình thường từ 6 đến 10 lần. Các kỹ thuật hỗ trợ sinh sản như thụ tinh trong ống nghiệm (IVF) cũng làm tăng xác suất do sự can thiệp vào quá trình phôi làm tổ.

Dưới đây là danh sách tổng hợp các yếu tố nguy cơ đã được xác định:

• Viêm vùng chậu mãn tính (do lậu, chlamydia)
• Tiền sử thai ngoài tử cung
• Phẫu thuật vùng chậu hoặc vòi trứng
• Thụ tinh trong ống nghiệm (IVF)
• Sử dụng vòng tránh thai hoặc triệt sản thất bại
• Hút thuốc lá

Triệu chứng lâm sàng

Các triệu chứng của thai ngoài tử cung thường xuất hiện trong vòng 6 đến 8 tuần sau kỳ kinh cuối. Triệu chứng điển hình nhất là đau bụng dưới, thường khu trú một bên và tăng dần theo thời gian. Kèm theo đó, bệnh nhân có thể có ra huyết âm đạo bất thường, không giống kinh nguyệt bình thường, thường là ra máu ít, kéo dài hoặc màu sẫm.

Trường hợp nghiêm trọng, khi khối thai vỡ, người bệnh có thể xuất hiện dấu hiệu choáng: đau vai, chóng mặt, tụt huyết áp, nhịp tim nhanh, ngất xỉu do mất máu nội. Cảm giác đau vai xảy ra khi máu trong ổ bụng kích thích cơ hoành. Những biểu hiện này là dấu hiệu nguy hiểm, cần được cấp cứu ngay lập tức để tránh đe dọa tính mạng.

Danh sách triệu chứng phổ biến:

• Trễ kinh
• Đau bụng một bên, có thể liên tục hoặc từng cơn
• Ra máu âm đạo bất thường
• Buồn nôn, đau vai, chóng mặt
• Dấu hiệu tụt huyết áp, da lạnh, mạch nhanh (trong trường hợp vỡ thai)

Chẩn đoán thai ngoài tử cung

Việc chẩn đoán thai ngoài tử cung đòi hỏi kết hợp giữa triệu chứng lâm sàng, xét nghiệm sinh hóa và hình ảnh học. Trong giai đoạn sớm, các dấu hiệu lâm sàng có thể không rõ ràng, do đó cần xét nghiệm β-hCG (human chorionic gonadotropin) định lượng nhiều lần để đánh giá tiến triển của thai kỳ. Thai ngoài tử cung thường có mức β-hCG thấp hơn so với thai trong tử cung bình thường và tăng chậm.

Siêu âm đầu dò qua đường âm đạo (TVUS) là phương pháp hình ảnh đầu tay giúp xác định vị trí túi thai. Nếu không thấy túi thai trong tử cung khi nồng độ β-hCG đã vượt ngưỡng xác định, thì cần nghi ngờ thai ngoài tử cung. Ngưỡng này gọi là “discriminatory zone” và thường nằm trong khoảng 1500–2000 mIU/mL.

Công thức đánh giá trong chẩn đoán:

$\text{Nếu } \beta\text{-hCG} \geq 1500 \, \text{mIU/mL và không thấy túi thai trong tử cung } \Rightarrow \text{nghi ngờ thai ngoài tử cung}$

Bên cạnh đó, các công cụ như siêu âm Doppler màu hoặc chọc dò cùng đồ Douglas có thể được chỉ định khi chẩn đoán không rõ ràng. Chẩn đoán xác định thường dựa trên nội soi ổ bụng, nhưng chỉ sử dụng trong những trường hợp cần thiết.

Biến chứng nguy hiểm

Thai ngoài tử cung có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng nếu không được xử lý kịp thời. Nguy hiểm nhất là tình trạng vỡ khối thai, gây xuất huyết ổ bụng lượng lớn, sốc mất máu và tử vong. Đây là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong mẹ trong tam cá nguyệt đầu tiên tại nhiều quốc gia đang phát triển.

Ngoài tử vong, thai ngoài tử cung có thể gây tổn thương không hồi phục cho vòi trứng, dẫn đến giảm khả năng sinh sản hoặc vô sinh thứ phát. Tình trạng viêm nhiễm vùng chậu kéo dài cũng có thể làm gia tăng nguy cơ dính vòi trứng, tạo điều kiện cho các lần thai ngoài tử cung tiếp theo.

Một số biến chứng được ghi nhận bao gồm:

• Vỡ vòi trứng và xuất huyết nội
• Sốc mất máu cấp tính
• Viêm phúc mạc
• Suy buồng trứng một bên hoặc cả hai
• Nguy cơ tái phát ở những lần mang thai tiếp theo

Phương pháp điều trị

Việc lựa chọn phương pháp điều trị thai ngoài tử cung phụ thuộc vào nhiều yếu tố: kích thước khối thai, nồng độ β-hCG, vị trí làm tổ, mức độ xuất huyết và tình trạng lâm sàng của bệnh nhân. Có hai hướng điều trị chính là điều trị nội khoa và phẫu thuật.

Điều trị nội khoa sử dụng methotrexate – một loại thuốc hóa trị có tác dụng ngăn tế bào phôi phân chia – thường được chỉ định cho các trường hợp sớm, khi khối thai chưa vỡ và nồng độ β-hCG thấp (<5000 mIU/mL). Bệnh nhân cần tuân thủ theo dõi nồng độ β-hCG đều đặn sau tiêm để đảm bảo mô thai đã thoái triển hoàn toàn.

Phẫu thuật thường là lựa chọn trong các trường hợp muộn, có dấu hiệu chảy máu ổ bụng, β-hCG cao hoặc thất bại với methotrexate. Phẫu thuật nội soi là phương pháp phổ biến nhất hiện nay, cho phép cắt bỏ hoặc bảo tồn vòi trứng tùy vào tình trạng tổn thương.

Bảng phân tích ưu – nhược điểm hai phương pháp:

Theo dõi sau điều trị

Việc theo dõi sau điều trị đóng vai trò quan trọng để xác nhận hiệu quả và ngăn ngừa biến chứng thứ phát. Trong trường hợp sử dụng methotrexate, bệnh nhân cần xét nghiệm β-hCG định kỳ (ngày 4 và ngày 7 sau tiêm) để đánh giá mức độ giảm nồng độ hormon. Nếu nồng độ không giảm đủ theo tỷ lệ dự kiến, có thể cần tiêm thêm liều methotrexate hoặc chuyển sang phẫu thuật.

Sau phẫu thuật, cần theo dõi dấu hiệu nhiễm trùng, biến chứng hậu phẫu và đảm bảo mức β-hCG trở về 0. Đồng thời, bệnh nhân được khuyến nghị tránh thai trong ít nhất 3–6 tháng để tử cung và hệ sinh sản có thời gian phục hồi.

Khuyến nghị sau điều trị:

• Không quan hệ tình dục hoặc thụ thai trong 3 tháng (sau methotrexate)
• Kiểm tra lại nồng độ β-hCG hàng tuần cho đến khi âm tính
• Tái khám định kỳ sau 2 tuần và sau 3 tháng
• Bổ sung sắt, axit folic và theo dõi chu kỳ kinh

Tiên lượng và nguy cơ tái phát

Tiên lượng sau thai ngoài tử cung phụ thuộc nhiều vào thời điểm phát hiện và phương pháp điều trị. Nếu được can thiệp sớm và đúng, khả năng sinh sản vẫn có thể được bảo tồn. Tuy nhiên, theo thống kê từ Mayo Clinic, nguy cơ tái phát ở lần mang thai tiếp theo là từ 10–20%, đặc biệt cao nếu nguyên nhân ban đầu chưa được điều trị triệt để.

Việc theo dõi chặt chẽ ở những lần mang thai kế tiếp là cần thiết. Siêu âm sớm (tuần 5–6) và định lượng β-hCG giúp phát hiện sớm bất thường. Phụ nữ có tiền sử thai ngoài tử cung nên được tư vấn di truyền, kiểm tra vòi trứng bằng HSG (chụp tử cung vòi trứng) và có kế hoạch mang thai được theo dõi sát sao.

Phòng ngừa và chăm sóc sức khỏe sinh sản

Mặc dù không thể ngăn chặn hoàn toàn, nhưng có thể giảm nguy cơ thai ngoài tử cung bằng cách kiểm soát các yếu tố nguy cơ đã biết. Quan trọng nhất là phòng tránh viêm nhiễm vùng chậu bằng cách quan hệ tình dục an toàn, điều trị sớm bệnh lây qua đường tình dục và tránh hút thuốc lá.

Việc khám phụ khoa định kỳ và quản lý tốt các ca hỗ trợ sinh sản cũng góp phần hạn chế biến chứng. Phụ nữ có kế hoạch sinh con nên được kiểm tra sức khỏe sinh sản tổng quát trước khi mang thai, đặc biệt là nếu có tiền sử thai ngoài tử cung, phẫu thuật vùng chậu hoặc các bệnh lý nền liên quan.

Chiến lược phòng ngừa:

• Không hút thuốc lá
• Điều trị sớm viêm nhiễm phụ khoa
• Không trì hoãn mang thai nếu có chỉ định hỗ trợ sinh sản
• Khám phụ khoa định kỳ 6–12 tháng/lần

Tài liệu tham khảo

1. American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). Ectopic Pregnancy
2. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Pregnancy Complications
3. National Center for Biotechnology Information (NCBI). Ectopic Pregnancy Overview
4. Cleveland Clinic. Ectopic Pregnancy Information
5. Mayo Clinic. Ectopic Pregnancy: Symptoms and Causes